Dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi dünya ədəbiyyatına mühüm töhfə verib. Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə 2021-ci il Nizami Gəncəvinin 880 illik yubileyi ilə əlaqədar onun yubiley ili elan edilib.

Nizami bir şəxsiyyət və ictimai xadim kimi öz dövrünün ən qabaqcıl ideyalarının daşıyıcısı olmuşdur. O, insanların hüquqlarını müdafiə edərək insan hüquqlarını hər şeyin əsası hesab etmiş, şərə, zorakılığa qarşı çıxaraq bu hissləri bütün əsərlərində ifadə etmişdir.

  Nizaminin vətəni XI əsrdə Azərbaycanın ən böyük şəhərlərindən biri olan Gəncə şəhəridir. 1141-ci ildə Gəncədə anadan olmuşdur. Onun əsl adı Yusifin oğlu İlyas idi. Nizami onun poetik təxəllüsüdür. O, çoxşaxəli təhsil almış, ərəb və fars dillərini, o dövrdə ilahiyyat, riyaziyyat, fizika, coğrafiya, astronomiya və tibblə sıx bağlı olan fəlsəfəni bilirdi. Onun üçün yaşadığı dövrün bütün biliklər kompleksi mövcud idi. Nizami yaradıcılığı bunun bariz təsdiqidir.

   Nizaminin ilk böyük əsəri “Sirlər xəzinəsi” poemasıdır ki, burada onun ölkəni necə idarə etmək barədə nəsihətləri öz əksini tapır. Bu şeir bir çox hökmdarlara göndərilmiş, bəziləri onun əməyini və məsləhətlərini layiqincə qiymətləndirmişlər. Ona müxtəlif  hədiyyələr göndərirlərmiş .  Hətta Dərbənd hökmdarı ona gözəl bir qul Afakıni hədiyyə olaraq göndərir və o, Nizaminin həyat yoldaşı olur. Onlarin bir oğlu olur, adını Məhəmməd qoyurlar.

Nizaminin ən böyük əsərlərindən biri də “Xosrov və Şirin”dir. Məhəbbətdən bəhs edən bu əsərdə şairin özünün dediyi kimi, ehtiraslı obrazlardan biri - gözəl şahzadə Şirin onun sevimli həyat yoldaşı Afaqın portretidir. Taxtın varisi Şirin gözəldir, ağıllıdır və  hökm sahibi olandan sonra ölkəni ədalətli siyasətlə idarə etməyə başlayır.

Böyük uğur Nizaminin Leyli və Məcnunun bədbəxt məhəbbətindən bəhs edən ərəb əfsanəsinin motivi əsasında Şirvanşah Əhsatanın ondan sifariş etdiyi yeni məhəbbətdən bəhs edən “Leyli və Məcnun” poemasına düşdü. Yaxın Şərq şairlərinin heç bir əsəri belə bir uğur qazanmamışdır. 

Nizaminin növbəti əsərini Meraqi hökmdarı tapşırır və ondan yeni incə və nəfis bir əsərlə özünü göstərməyi xahiş edir. Beləliklə, yeni "Yeddi gözəl" poeması yarandı.

Nizami hələ gənclik illərində şair kimi şöhrət qazanmış və saray şairləri sırasına qoşula bilmişdir. Amma başa düşürdü ki, qüdrət daşıyıcısına yaxınlaşaraq, o, bir şair kimi azadlığını itirəcək. İlkin planlarından əl çəkən şair çətin əmək və sınaq yolu seçdi. Qeyd etmək lazımdır ki, Nizaminin şeirlərinin bir çox misraları hər hansı özbaşınalığı və zorakılığı amansızcasına məzəmmət edir, onun qisas haqqında hədələyici xatırlatmaları hökmdarlarda xoşagəlməz təəssürat yaratmışdır.

Nizami həmişə ideal hökmdar rolunu yerinə yetirməyə uyğun bir qəhrəman tapmaq istəyirdi. O, İskəndərdə belə bir qəhrəmanı görə bilir - Makedoniyalı İsgəndər. O, hökmdarın xalqın xidmətçisi, məzlumların və inciyənlərin müdafiəçisi olan hökmdarın  olduğuna inanır. Buna görə də şair son əsəri “İskəndərnamə”nı Makedoniyalı İsgəndərə həsr etmişdir.

Bu dövrdə o, tək idi, xəstə idi, böyük çətinliklər yaşasa da, ona xas olan nizam-intizam və inadkarlıq ona son şeirini tamamlamağa imkan verdi.O günlərdə “İskəndərnamə”də Şimalın xoşbəxt şəhəri haqqında əsər böyük cəzaya səbəb ola bilərdi. Lakin o, hökmdarların qəzəbindən qorxmadı və ölümündən əvvəl son sözünü söylədi. Bu əsər Nizami yaradıcılığını dövrümüzə yaxınlaşdırır. Həqiqətən böyük əsərlərin möhtəşəmliyi ondadır ki, onlar yarandığı vaxtdan indiyə qədər möhtəşəmliyini qoruyub saxlaya bilir və  insanları yeni tərzdə həyəcanlandırmağı bacarır.

Gülər Yusibzadə